Geografia
Kambodża położona jest między 10°50' a 15°00'N oraz 102°50' a 107°50'E.
Rzeźba
75% powierzchni kraju zajmuje równinna, aluwialna Nizina Mekongu, wypełniająca stare zapadlisko tektoniczne osadami czwartorzędowymi. Przez jej wschodnią część przepływa główna rzeka kraju Mekong, a w zachodniej części leży rozległe jezioro Tonle Sap. Na południowy wschód od równiny leży wierzchołek delty Mekongu, rozciągającej się na terytorium Wietnamu w kierunku M. Południowochińskiego. Centralna równina oraz delta otoczone są pasmami górskimi od południowego zachodu (Góry Kardamonowe i Góry Słonia oraz od północy Góry Dangrek). Góry Kardamonowe (najwyższy szczyt kraju - Aural 1771 m n.p.m.) i Góry Słonia tworzą naturalną barierę fizycznogeograficzną ciągnącą się wzdłuż całego wybrzeża (małe przybrzeżne wyspy, największa w zatoce Kompong Som). Góry Dangrek stanowią naturalną północną granicę kraju. Na wschód od Mekongu teren stopniowo podnosi się w kierunku Gór Annamskich. Pomiędzy obszarami górskimi a równiną centralną rozciąga się równinny obszar przejściowy o średniej wysokości nieprzekraczającej 200 m n.p.m.
Klimat
W Kambodży panuje klimat zwrotnikowy monsunowy z wyraźnym podziałem na dwie główne pory roku: suchą i deszczową. Wiejący od połowy maja do połowy października południowo-zachodni monsun przynosi ulewne deszcze. Od początku listopada do połowy marca słabe wiatry północno-wschodnie. W porze tej zachmurzenie jest zmienne, wilgotność powietrza niska, a deszcze padają sporadycznie. Średnia temperatura miesięczna waha się od 21°C w grudniu do 30°C w maju. Średnia temperatura roczna na terenach nizinnych wynosi ok. 25°C. Temperatury są najwyższe tuż przed rozpoczęciem pory deszczowej i mogą przekraczać 38°C. Najwyższe opady atmosferyczne notuje się na eksponowanych w kierunku morza stokach górskich (5000 mm), a najniższe na nizinnych obszarach centralnych (750-1400 mm). Średnia roczna suma opadów wynosi 1000-2000 mm. Ponad 70% przypada na okres wilgotnego letniego południowo-zachodniego monsunu.
Wody
Sieć rzeczna Kambodży jest dobrze rozwinięta. Prawie cały obszar kraju znajduje się w dorzeczu Mekongu. Dział wodny I stopnia stanowią pasma Gór Kardamonowych i Gór Słonia. Rzeki na wschodnich zboczach tych gór spływają do jeziora Tonle Sap, a na zachodnich do Zatoki Tajlandzkiej. Osią hydrograficzną kraju jest Mekong płynący na terenie Kambodży w kierunku południowym na odcinku ok. 500 km. Drugim ważnym elementem hydrograficznym kraju jest Tonle Sap o powierzchni od 2600 km2 w porze suchej do 10400 km? w porze deszczowej. Z Tonle Sap wypływa rzeka o tej samej nazwie, która podczas pory suchej płynie na południe w kierunku Mekongu. W czasie pory deszczowej nadmiar wody w Mekongu powoduje cofanie się wód rzeki w kierunku jeziora, które rozlewa się w centralnej części niziny. Jego głębokość wzrasta wówczas z 1-3 m do 12 m. Z tego powodu zbiornik ten posiada jedne z najliczniejszych zasobów ryb słodkowodnych na świecie. Doroczne wylewy wód Mekongu przyczyniają się także do akumulacji żyznych aluwiów na terenie równiny centralnej. Inne większe rzeki to: Tonle Srepok, Tonle San, Stung Sen, Stung Sreng, Stung Chinit, Prek Chhlong, Sangke.
Gleby
Na terenach nizinnych przede wszystkim czerwone gleby ferralitowe (ferralsole, akrisole, luwisole) oraz żyzne gleby aluwialne (fluwisole), występujące m.in. w dolinach Mekongu i Tonle Sap. Na wyżej położonych terenach występują czerwonożółte laterytowe gleby wilgotnych lasów tropikalnych oraz czerwone gleby laterytowe okresowo wilgotnych lasów tropikalnych (czerwonożółte i czerwone gleby ferralitowe).
Flora
Lasy zajmują ok. 40% powierzchni kraju. Na południu i w części środkowej występują wilgotne lasy równikowe, przechodzące ku północy w monsunowe, tracące liście w porze suchej, z drzewami sandałowymi, kamforowymi, tekowymi, i damarzynkiem, a następnie w sawanny o trawach dochodzących do 1,5 m. Powyżej 800 m n.p.m. lasy sosnowe. Na wybrzeżu lasy namorzynowe, a na okresowo zalewanych obszarach ? bagienne. Symbolem Kambodży są powszechnie występujące tzw. palmy cukrowe (arenga; Arenga pinnata), które wykorzystuje się jako surowiec budowlany oraz podstawowy składnik do wyrobu cukru, octu, lekarstw i wina. Drewno stanowi główny surowiec energetyczny kraju, dlatego środowisko naturalne zagrożone jest przez silne wylesianie.
Fauna
Skład fauny jest typowy dla Regionu Indochińskiego. Z dużych ssaków żyją tu: słoń indyjski, tapir malajski, banteg, nosorożec sumatrzański i antylopa garna. Największe drapieżniki to: tygrys, lampart, niedźwiedź malajski. Wilgotne lasy zamieszkuje lotokot i kalong. Z ssaków naczelnych występują gibony, makaki i langury. Ponadto: pawie, bażanty, kameleony, gekony, pytony ? siatkowy i tygrysi.
Historia
* od I w. n.e. - państwo Funan
* VI w. - Funan podbite przez Czenla
* 802 - powstanie zjednoczonego państwa Khmerów pod rządami dynastii angkorskiej (pozostałością tego okresu jest Angkor Thom, znajdujący się w pobliżu rzeki Siem Reap)
* 1432 - imperium Khmerów zostaje zajęte przez Tajów, a stolica Angkor Thom zostaje przeniesiona do Phnom Penh
* od XV w. uzależnienie od Syjamu i Wietnamu
* XVI w. - do Kambodży przybyli pierwsi Europejczycy
* 1863 - znalazła się pod protektoratem francuskim
* 1884 - stała się kolonią francuską
* 1887 - włączenie kolonii do Indochin Francuskich
* 1941-1945 - okupacja japońska
* 1945-1946 - okupacja tajlandzka
* 1949 - proklamowanie niepodległości w ramach Unii Francuskiej
* 1955 - wystąpienie z Unii Francuskiej i przyjęcie do ONZ
* 1970 - w wyniku zamachu stanu rządy przejął generał Lon Nol; wybuch wojny domowej; przeciw wojskom rządowym występują zbrojnie Czerwoni Khmerzy i zwolennicy obalonego, sprzyjającego komunistom księcia Norodoma Sihanouka
* 1975-78/79 - rządy Czerwonych Khmerów ? reżim Pol Pota; podczas tych rządów w masowych egzekucjach zginęło ponad milion mieszkańców kraju (według niektórych źródeł - dwa miliony); izolacja kraju; wysiedlenie wszystkich mieszkańców miast do wiejskich komun, likwidacja szkół, zmuszanie ludzi do niewolniczej pracy
* 1979 - wojska wietnamskie wspierane przez ZSRR wkraczają do Kambodży i obalają reżim Czerwonych Khmerów; zmiana nazwy państwa na Ludową Republikę Kampuczy i objęcie władzy przez polityków prowietnamskich; Czerwoni Khmerzy przechodzą do partyzantki
* 1982 - Sihanouk obejmuje kierownictwo koalicyjnego rządu na emigracji
* wrzesień 1989 ? Wietnam wycofuje swoje wojska z Kambodży u władzy pozostaje rząd premiera Hun Sena
* październik 1991 - powstanie Najwyższej Rady Narodowej Kambodży, w której skład weszli przedstawiciele wszystkich ugrupowań opozycyjnych
* maj 1993 - pierwsze wybory parlamentarne nadzorowane przez ONZ; zwycięstwo odnoszą zwolennicy Sihanouka dochodzi do utworzenia koalicji z ugrupowaniem prowietnamskim
* październik 1993 - przywrócenie monarchii; królem zostaje Sihanouk
* 1998 - śmierć Pol Pota i poddanie się przywódców Czerwonych Khmerów (grudzień); stabilizacja sytuacji wewnętrznej
* 1999 - Kambodża oficjalnie zostaje członkiem Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN)
* 2001 - przyjęcie ustawy o powołaniu trybunału do osądzenia zbrodni Czerwonych Khmerów
* 2004 - król Norodom Sihanouk abdykuje; na tron wstępuje jego syn, Norodom Sihamoni.
Królowie dynastii Angkorskiej [
* Dżaja Warman II (802 - 850)
* Dżaja Warman III (850 - 877)
* Indra Warman I (877 - 889)
* Jaszo Warman I (889 - 910)
* Harsza Warman I (910 - 928)
* Dżaja Warman IV (928 - 942)
* Harsza Warman II ( 942 - 944)
* Radżendra Warman (944 - 968)
* Dżaja Warman V (968 - 1001)
* Udajaditja Warman I (1001 - 1002)
* Suria Warman I (1002 - 1049)
* Udajaditja Warman II (1049 - 1065)
* Harsza Warman III (1065 - 1090)
* Dżaja Warman VI (1090 - 1108)
* Dharanindra Warman I (1108 - 1112)
* Suria Warman II (1112 - 1152)
* Harsza Warman III (1152 )
* Dharanindra Warman II (1152 - 1177)
Kraj okupowany przez Czamów
* Dżaja Warman VII (1181 - 1219)
* Indra Warman II (1219 - 1243)
* Dżaja Warman VIII (1243 - 1295)
* Sri Indra Warman (1295 - 1307)
* Sri Indrjaja Warman (1307)
* Dżaja Warman Parameswara (XIV w.)
Ustrój polityczny
Kambodża jest monarchią konstytucyjną. Pierwsze wybory parlamentarne w tym kraju odbyły się w maju 1993 i były nadzorowane przez ONZ (UNTAC). W 1993 i 1998 najsilniejsze okazały się Zjednoczony Front Narodowy na rzecz Niezależnej, Neutralnej, Pokojowej i Współpracującej Kambodży (FUNCINPEK) oraz Kambodżańska Partia Ludowa (do 1991 Ludowo-Rewolucyjna Partia Kambodży).
Głową państwa jest monarcha wybierany przez tzw. "Radę Tronu", w której zasiadają potomkowie trzech linii królewskich. Władza ustawodawcza należy do Zgromadzenia Narodowego, wybieranego co 5 lat w wyborach powszechnych. Władza wykonawcza znajduje się w rękach rządu (Królewski Rząd Kambodży), na czele którego stoi premier.
Podział administracyjny
Administracja Kambodży dzieli się na 20 prowincji (khett):
o Banteay Mean Cheay
o Batdambang
o Kampot
o Kandal
o Kaoh Kong
o Kompong Czam
o Kompong Czhnang
o Kompong Spoe
o Kompong Thum
o Krachen
o Mondol Kiri
o Otdar Mean Cheay
o Pouthisat
o Preah Vihear
o Prey Veng
o Rotanah Kiri
o Siem Reap
o Stoeng Treng
o Svay Rieng
o Takev
* 4 miasta wydzielone (krong):
o Keb
o Pailin
o Phnom Penh
o Preah Seihanu (Sihanoukville)
* 10 wysp (Koh):
o Koh Kong
o Koh Polaway
o Koh Rong
o Koh Rong Samlon
o Koh Sess
o Koh Tang
o Koh Thass
o Koh Tral
o Koh Traolach
o Koh Treas
Siły zbrojne
Łączna liczba żołnierzy - ok. 135 tysięcy (1992):
* 80 tys. - siły lądowe
* 4 tys. - marynarka wojenna
* 1 tys. - lotnictwo
Zasadnicza służba wojskowa trwa 5 lat. Na terenie kraju stacjonują siły pokojowe ONZ - 10,2 tys. żołnierzy z 29 państw (1992).
Demografia
* Przyrost naturalny: 2,2%
* Skład etniczny: Khmerzy (94%), Chińczycy (3%), Czamowie, Tajowie, Wietnamczycy, Laotańczycy i inni (3%)
* Główne wyznania: buddyści (80%), muzułmanie (2%), chrześcijanie (1%), ateiści (17%)
* Analfabetyzm: 65%
* Urbanizacja: 13%
* Języki: khmerski (urzędowy), chiński, wietnamski
Kambodża jest krajem dosyć słabo zaludnionym. W latach 1975-1985 nastąpił spadek liczby ludności spowodowany ludobójstwem rządów Czerwonych Khmerów i wojną domową. Po 1986 - szybki przyrost naturalny (ok. 25- rocznie) i powrotem uchodźców z Tajlandii. Ludność rozmieszczona jest nierównomiernie. Blisko 80% ludności skupia się w dolinie Mekongu i nad jeziorem Tonle Sap. Najmniej ludzi mieszka w odizolowanych porośniętych lasem równikowym prowincjach Ratanakiri i Mondolkiri, w których gęstość zaludnienia wynosi poniżej 5 osób/km?. Wysoki poziom urodzeń oraz stopa zgonów jedna z najwyższych w Azji. Pomimo tego szybki wzrost liczby ludności. Średnia długość życia (57 lat): mężczyźni - 55 lat, kobiety ? 59.
Kambodża to kraj niemal jednolity etnicznie - Khmerzy stanowią 94%. Inne mniejszości narodowe to Chińczycy, mieszkający w większych miastach. Czamowie i Wietnamczycy żyją w oddzielnych osadach rozproszonych po całym kraju. Tajowie i Laotańczycy - na terenach przygranicznych. Gwałtowne migracje ludności nastąpiły w latach 70. - unikanie walk, rządy Czerwonych Khmerów. W obawie przed egzekucjami i represjami wiele osób uciekło do Tajlandii i Wietnamu. W 1992 do Kambodży powróciło wielu uchodźców z całego świata.
Osadnictwo
Kambodża należy do najsłabiej zurbanizowanych krajów azjatyckich. W miastach mieszka tylko 13% ludności. Stolicą, największym miastem, głównym ośrodkiem handlowym, przemysłowym i edukacyjnym jest Phnom Penh. Pozostałe większe miasta to: Battambang, Kampong Czam, Pursat, Kompong Som i Kampot. Osadnictwo wiejskie rozproszone - centralna i południowa część kraju. Typowa wioska (phum), jednolita etnicznie liczy do 500 mieszkańców. Stanowi ona część większej jednostki osadniczej skupiającej kilka wiosek (khum), w której znajduje się wspólna szkoła, świątynia buddyjska i kilka sklepów.
Literatura
Literatura khmerska powstawała i rozwijała się pod wpływem kultury indyjskiej. Najstarsze zabytki (sanskryckie na kamiennych płytach, stelach i kolumnach świątyń) pochodzą z III w. (okres przedangkorski III-VIII w.) Z okresu angkorskiego (IX-XIII w.) zachowały się wierszowane panegiryki na cześć bogów i władców. Najstarsze teksty w języku khmerskim pochodzą z XIV w., m.in. poemat Legenda o Angkorze.
Prawdopodobnie w XIV w. powstała epopeja kosmogoniczna Treiphet (zachowały się jedynie późniejsze wersje). Od XIV w., wraz z rozwojem buddyzmu therawady, zaczęły się pojawiać religijne teksty w języku palijskim (Tripitaka - palijski kanon buddyjski) i w języku khmerskim.
Do naszych czasów w niezmienionej postaci przetrwały ustne przekazy legendy, bajek i cudownych historii opowiadanych przez kapłanów i bajarzy.
Dzieje literatury kambodżańskiej zaczynają się od najsłynniejszej epopei, zwanej Reamker - odpowiednik staroindyjskiej Ramajana (najstarsze fragmenty z XV-XVII w.). W XIX w. powstały tzw. Roczniki królewskie, które stanowią główne źródło historyczne dla poznania dziejów Kambodży. W 1936 ukazała się pierwsza powieść khmerska Nhok Thema. Po uzyskaniu niepodległości w 1953 rozwinął działalność Instytut Buddyjski w Phnom Penh. Powstawała literatura oparta na wzorach europejskich (zapoczątkowana w czasach kolonizacji francuskiej). W latach 1970-1978 wymordowano praktycznie wszystkich twórców i działalność literacka zanikła. Po 1979 życie literackie odrodziło się, a utwory przybrały charakter rozliczeniowy i dotyczyły lat 1975-1978.
Gospodarka
* PKB: 2000 USD/osobę (2004)
* Struktura PKB (2004): rolnictwo - 35%, przemysł - 30%, usługi - 35%
* Struktura zatrudnienia (1994): rolnictwo - 68%, przemysł - 13%, usługi - 19%
* Struktura użytkowania ziemi (1993): grunty orne - 16,8%, użytki zielone - 3,2%, lasy - 39%, inne - 41%
Jest to jeden z najbiedniejszych krajów na świecie. Od 1986 rozpoczął się proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz zakładów rzemieślniczych. Przemysł jest słabo rozwinięty - funkcjonują małe fabryki kauczuku, tartaki i zakłady przemysłu spożywczego.
Baza surowcowa
Kambodża posiada niewiele surowców mineralnych, są to:
* fosforyty
* kamienie szlachetne (rubiny, szafiry)
* rudy żelaza
* boksyty
* rudy manganu
* sól kamienna
* gaz ziemny
* ropa naftowa
Obecnie wydobywa się sól kamienną, fosforyty, kamienie szlachetne i rudy żelaza. Nie eksploatowane są boksyty. W 1992 zasoby gazu ziemnego w Kambodży oszacowano na 1500-3500 mld m?, a rezerwy ropy naftowej na 50-100 mln baryłek.
Transport i łączność
Kambodża ma rozwiniętą żeglugę śródlądową na Mekongu i jego dopływach, a długość dróg wodnych wynosi 2400 km (2004). Długość dróg kołowych - 34 100 km, z czego 3000 km to drogi pierwszej klasy (drogi narodowe). Długość różnotorowych linii kolejowych wynosi 649 km (0,4 km na 100 km? ? 1988). W 1975 długość ta wynosiła 1370 km, lecz w latach 1976-1978 80% uległo zniszczeniu. Od 1978 trwa ich odbudowa. Główne połączenia kolejowe i drogowe to: Phnom Penh-Kompong Som i Phnom Penh-Bangkok (Tajlandia). Główny port morski znajduje się w Kompong Som. W Pochetong koło Phnom Penh - międzynarodowy port lotniczy.
Handel zagraniczny
* Eksport: kauczuk, drewno, ryż, ryby, kamienie szlachetne
* Import: maszyny i środki transportu, papierosy, materiały budowlane, produkty naftowe i odzież
ambodża posiada ujemny bilans handlowy. W 2004 import wyniósł 3129 mln USD, a eksport - 2311 mln USD. Głównymi odbiorcami eksportu są: Stany Zjednoczone 56,2%, Niemcy 11,5%, Wielka Brytania 7%, Kanada 4,3%. Głównymi partnerami w imporcie są: Tajlandia 23,9%, Hongkong 15%, Chiny 13,5%, Singapur 11,5%, Wietnam 7,6%, Tajwan 7,3%.
Turystyka
Od 1986 r. istnieje możliwość zwiedzania Kambodży. Do najbardziej interesujących miejsc można wymienić:
* Stolicę Phnom Penh, w której znajdują się m.in.:
o Royal Palace,
o Silver Pagoda,
o Muzeum Narodowe (National Museum),
o Muzeum S-21 (Toul Sleng Genocide Museum),
o Pola Śmierci (Choeung Ek Killing Fields),
o Bazar centralny (Psah Thmei),
o Stary bazar (Psah Chas).
* Kompleks Angkor Thom na brzegu rzeki Siem Reap, zawierający m.in.:
o Świątynię Angkor Wat,
o Pałac Królewski,
o Świątynię Banteay Srei.
* Kompleks Bokor Hill w okolicy miasta Kampot.
* Sihanoukville - miasto wypoczynkowe na wybrzeżu.
W 1987 Kambodżę odwiedziło ok. 1000 turystów, a w 1993 już 118 tys.; wpływy z turystyki wynosiły 48 mln USD.
Historia