Afganistan (Islamski Emirat Afganistanu د افغانستان اسلامي امارت (paszto) Də Afġānistān Islāmī Imārat امارت اسلامی افغانستان (dari) Imārat-i Islāmī-yi Afghānistān) – śródlądowe państwo unitarne położone w Azji Południowej, ze stolicą w Kabulu. Graniczy pod względem największych granic kolejno z: Pakistanem, Iranem, Tadżykistanem, Turkmenistanem, Uzbekistanem, Chinami. Afganistan jest de facto kontrolowany przez talibów jako Islamski Emirat Afganistanu;od 15 sierpnia 2021, czyli od upadku Islamskiej Republiki Afganistanu, uznawanej na arenie międzynarodowej.
Stolica
Język urzędowy
Ustrój polityczny
Głowa państwa
Szef rządu
Powierzchnia km2
Powierzchnia na świecie
Liczba ludności
Ludność na świecie
Gęstość zaludnienia
Jednostka monetarna
Strefa czasowa
Hymn państwowy
Kod ISO 3166
Domena Internetowa
Kod samochodowy
Kod telefoniczny
Religia dominująca
PKB
PKB na osobę
Afganistanem rządzi prezydent, który jest głową państwa i szefem rządu.
Afganistan jest wysokogórskim krajem śródlądowym, nieposiadającym dostępu do morza. Ponad 4/5 powierzchni zajmują góry. Z północnego wschodu na południowy zachód rozpościerają się Hindukusz z największym szczytem kraju (Nuszaak, 7 455 m n.p.m.), przechodzący w surowe obszary Wyżyny Irańskiej, a następnie w półpustynię Registanu, między którymi znajduje się Wyzyna Haradżat z kilkoma przełęczami umożliwiającymi komunikację pomiędzy regionami kraju. Klimat surowy i mroźny, w górach średnie temperatury stycznia spadają do -15°C, a w lipcu rzadko przekraczają 0°C. Lata najcieplejsze na pustynnych obszarach na południu (powyżej +22°C). Opady w górach powyżej 1 500 mm rocznie, większa część kraju ma 400-600 mm rocznie, na terenach stepowych poniżej 200 mm rocznie. Ziemie uprawne zajmują zaledwie 12% powierzchni, zaś lasy (głównie w rejonie północno-wschodnim) tylko 3%.
Afganistan należy do najsłabiej rozwiniętych gospodarczo państw świata. PKB wyniósł w 2002 roku 7,7 mld dolarów USA, czyli zaledwie 290 dolarów na mieszkańca, z czego 52% dostarczyło rolnictwo, 24% przemysł, a resztę usługi. Zasoby naturalne: gaz ziemny, ropa naftowa, węgiel, miedź, chrom, baryty, siarka, ołów, cynk, ruda żelaza, sól, kamienie szlachetne i półszlachetne są eksploatowane w ograniczonym zakresie, większe znaczenie ma jedynie wydobycie gazu (około 3 km3) i surowców budowlanych, między innymi lazurytu. Kilka elektrowni wodnych wyprodukowało 540 mln kWh energii elektrycznej. Liczne zakłady rzemieślnicze rozrzucone po całym kraju produkują rozmaite wyroby włókiennicze, metalowe, skórzane oraz wyroby z drewna i inne. Rozwinięty jest przemysł spożywczy. Główną gałęzią gospodarki jest niskotowarowe rolnictwo. Uprawia się głównie zboża (pszenica 2,7 mln ton, ponadto kukurydzę, jęczmień i ryż, także bawełnę, buraki cukrowe, trzcinę cukrową; w dolinach rzek - na terenach nawadnianych - kwitnie sadownictwo i uprawa winorośli - produkcja winogron 365 tys. ton. Dobrze rozwinięta hodowla (częściowo koczownicza): owiec - 11 mln, kóz - 2,2 mln oraz wielbłądów i koni. Transport bardzo słabo rozwinięty. Drogi liczą tylko 23 tys. km, brak kolei. Na całym obszarze kraju poważną rolę odgrywa transport juczny. Główne lotnisko w Kabulu ma połączenie z kilkoma miastami za granicą. Bilans handlowy niezrównoważony: eksport w 1997 wyniósł 148 mln dolarów, zaś import 566 mln dolarów. Główni partnerzy handlowi: Rosja, Japonia, Indie, Iran. Z uwagi na utrzymujacy się od kilkudziesięciu lat konflikt i prowadzone działania wojenne, gospodarka afgańska lezy w ruinie. Głównym produktem eksportowym jest opium (roczna produkcja 4.000 ton bedące ekwiwalentem 400 ton ! czystej morfiny)i jego pochodne. Produkcją opium trudnia się watażkowie usadowieni w poszczególnych rejonach kraju i czujący się bezkarni ze wzgledu na słabość władzy centralnej.
Afganistan jest podzielony na 34 prowincje.
Liczba mieszkańców szacowana jest na 30 mln, co daje około 45 osób na km², niemniej ludność jest rozmieszczona bardzo nierównomiernie. Główne skupiska to kotliny śródgórskie i oazy na obszarach północno-wschodniej części kraju; tereny wysokogórskie na północy i półpustynne na południowym zachodzie są prawie bezludne. Około 2 milionów ludności to koczownicy. Ponad 3 mln osób przebywa na emigracji, głównie w Pakistanie i Iranie. Skład narodowościowy jest zróżnicowany: żyją tu Pasztunowie - 53 %, Hazarowie, Tadżycy - 12 %, Uzbecy - 8 % i Beludżowie. Tylko 23% ludności mieszka w miastach. Religią państwową jest islam. Poziom życia ludności i jej zdrowotność należą do najniższych w świecie; powszechnym zjawiskiem jest analfabetyzm - 79 %.
dzieci i młodzież objęte nauczaniem (1990r):
Państwo Afganistan jako samodzielny organizm państwowy powstało dopiero w XVIII w. Na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. terytorium dzisiejszego Afganistanu zostało opanowane przez Arjów. W połowie I tysiąclecia znajdowało się w składzie Baktrii. Od VI w. p.n.e. podlegało perskim Achemenidom. W roku 330 p.n.e. podbite przez Aleksandra III Wielkiego, po rozpadzie jego imperium powstało tu około 250 p.n.e. państwo grekobaktryjskie, a na jego miejscu I–IV w. n.e. — państwo Kuszanów. Plemiona Heftalitów zjednoczyły pn. tereny Afganistanu w V–VI w., ale uległy Sasanidom z Iranu. W VII w. Arabowie włączyli do kalifatu prawie cały Afganistan, islam znalazł tu bardzo szybko rzesze wyznawców. Od poł. IX w. lokalne dynastie uniezależniły się od kalifatu i Afganistan kolejno podlegał perskiej dynastii Tahirydów, Safarydów, Samanidów, tur. dyn. Ghaznawidów oraz szachom Chorezmu. Najazdy mong. w XIII i XIV w. wyniszczyły kraj cywilizacyjnie, jedynie w okresie rządów Timurydów w XV w. nastąpił krótki okres ożywienia gosp. i kult. z centrum w Heracie; w XVI w. obszar Afganistanu podzielono między Persję, państwo Wielkich Mogołów i chanat uzb. w Azji Środkowej.
Za twórcę państwa Afganistan jest uważany Ahmad Szah Durrani (panował 1747–73), którego państwo obejmowało tereny należące do plemion afgańskich i do pn. Indii (oprócz plemion afgańskich znalazły się tu m.in. plemiona turkmeńskie, Uzbecy, Hazarowie, Beludżowie); jego następcy utracili pn. Indie, a wojna domowa podzieliła kraj na wiele niezależnych księstw, które ponownie zjednoczył Dost Mohammad Chan (panował 1826–63). Afganistan stał się wówczas obiektem ostrej polit. rywalizacji bryt.-ros.; obawy W. Brytanii o rosnące wpływy ros. zagrażające jej panowaniu w Indiach przyczyniły się do wybuchu I wojny ang.-afgańskiej (1838–42); Dost Mohammad, pozbawiony władzy i uwięziony, odzyskał ją natychmiast po wycofaniu się bryt. korpusu, nie potrafiącego opanować buntu plemion; jego syn i następca, Szer Ali Chan, utracił władzę w wyniku II wojny ang.-afgańskiej (1878–80), jej przyczyną również był wzrost wpływów ros. i próby W. Brytanii przeciwstawienia się im. Abdurrahman Szah (panował 1880–1901) uznał bryt. kontrolę nad polityką zagraniczną Afganistanu (Afganistan miał być buforem między Rosją a Indiami) i zachował wewn. niezawisłość, wprowadzając politykę izolacjonizmu; 1893, zagrożony nową wojną, pozwolił na przyłączenie do Indii bryt. części obszaru zamieszkanego przez afgańskie plemiona Pasztunów, uznając jako granicę tzw. linię Duranda; w czasie I wojny światowej Afganistan pozostał neutralny. Następny władca, Amanullah Chan (panował 1919–29) ogłosił niepodległość Afganistanu i wkroczył na teren Pasztunistanu za linię Duranda, wywołując 1919 III wojnę ang.-afgańską; W. Brytania po kilku miesiącach walk podpisała traktat w Rawalpindi uznający niepodległość Afganistanu, który wycofał się z zajętych terenów; 1921 zawarto dwustronne układy bryt.-afgański i sowiecko-afgański, które przypieczętowały niezawisłość i niepodległość Afganistanu; Amanullah rozpoczął wszechstronny program reform (pierwsza konstytucja 1923, modernizacja systemu adm., ustanowienie świeckiego sądownictwa, reforma podatków itp.) wrogo przyjęty przez większość społeczeństwa. W 1928 wybuch powstania zbrojnego, abdykacja i ucieczka Amanullaha; władzę przejął na krótko Bacza-je Saghao, Tadżyk, pod imieniem Habibullaha II; opozycją przeciwko niemu kierował pasztuński ród Musahiban, który objął władzę osadzając na tronie Nadera Szaha; przyjęto program stopniowych reform przy zachowaniu neutralnej polityki zagr.; 1933 Nader Szah został zamordowany, a jego syn Zaher Szah kontynuował politykę wewn. i zagr. ojca.
W czasie II wojny świat. Afganistan także zachował neutralność; 1946 został czł. ONZ; powstanie Pakistanu 1947 spowodowało powracające napięcia na granicy afgańsko-pakistańskiej (wyznaczonej przez linię Duranda), której Afganistan nie uznawał, roszcząc pretensje do Pasztunistanu; w tym sporze Afganistan znalazł sojuszników w ZSRR i krajach komunist.; wpływy polit. i ekon. ZSRR zwiększały się z upływem lat; w latach 60. liberalne reformy wewn. (1964 nowa konstytucja — powstał 2-izbowy parlament, a w wyborach 1965 po raz pierwszy głosowały kobiety), jednak opozycja na rzecz swobód demokr. zaktywizowała się i zradykalizowała (po klęsce suszy 1970–73 dramatycznie pogorszyła się też sytuacja gosp.); 1973 nastąpił wojsk. zamach stanu, proklamowano republikę; premierem, prezydentem, min. obrony oraz spraw zagr. został gen. M. Daud Chan; jego dyktatorskie rządy zakończyły się 1978 tzw. rewolucją kwietniową (zginął on i jego stronnicy), władzę objęła Rada Rewol. — jej przewodn. N.M. Taraki, sekr. generalny komunist. Lud.-Demokr. Partii Afganistanu (L-DPA). Afganistan został Demokr. Republiką Afganistanu, L-DPA — jedyną i rządzącą partią; zapowiedziano przeprowadzenie zasadniczych reform społ.-ekon. wprowadzających kraj na niekapitalist. drogę rozwoju; tempo wprowadzanych zmian wzorowanych na modelu sowieckim, wzmagało wrogość konserwatywnego społeczeństwa do władzy centr. (w marcu 1979 powstanie fundamentalistów islamskich w Heracie) oraz spowodowało rozłam i walki wewn. w L-DPA (powstały 2 frakcje: umiarkowana Parczam i radykalna Chalk); we wrześniu 1979 przewrót rządowy, zabójstwo Tarakiego i przejęcie władzy przez przywódcę Chalku, H. Amina (który nie został zaakceptowany przez ZSRR); w grudniu 1979 zaczęła się sowiecka interwencja wojsk., zamordowanie Amina i powierzenie kierownictwa Rady Rewol. B. Karmalowi z frakcji Parczam; ciężkie kilkuletnie walki partyzantów afgańskich (modżahedinów) z armią rządową i sowieckim korpusem interwencyjnym, który poniósł znaczne straty (kilkanaście tys. zabitych); nastąpił masowy exodus ludności do Pakistanu i Iranu, gdzie powstały bazy szkoleniowe i zaopatrzeniowe modżahedinów (wsparcia udzielały im Stany Zjedn., państwa Europy Zach. i kraje arab., zwł. Arabia Saudyjska); potępienie ZSRR przez opinię międzynar., m.in. rezolucje ONZ i Organizacji Konferencji Islamskiej wzywające do wycofania wojsk sowieckich z Afganistanu. W 1986 dymisja B. Karmala, którego zastąpił M. Nadżibullah i, w porozumieniu z nowym przywódcą ZSRR M.S. Gorbaczowem, zapowiedział politykę zgody nar. i wycofanie wojsk sowieckich. Od 1988 ewakuacja jednostek wojsk. ZSRR z Afganistanu (do lutego 1989); opozycja wzmogła ofensywę antyrządową, jednocześnie nastąpiły rozłamy i walki wewn. wśród modżahedinów, co uniemożliwiło wyłonienie jednomyślnie akceptowanych przedstawicieli do negocjacji z rządem; 1991 Stany Zjedn. i rząd w Moskwie oznajmiły o wstrzymaniu pomocy wojsk. dla stron konfliktu afgańskiego od pocz. 1992, ONZ zaproponowała konferencję pokojową i pośrednictwo w mediacjach. Od kwietnia 1992 (po obaleniu prez. Nadżibullaha i zajęciu Kabulu przez modżahedinów) rządy w Afganistanie sprawowała Rada Kierownicza złożona z przywódców 10 ugrupowań opozycji; funkcję tymczasowego prezydenta powierzono B. Rabbaniemu, Tadżykowi (popieranemu przez najsilniejsze ugrupowanie — Stow. Muzułm., Dżamijat-e Islami, pod kierownictwem Ahmada Szaha Masuda, także Tadżyka); 1993 G. Hekmatjar, Pasztun, przywódca Partii Muzułm. (Hezb-e Islami), który toczył bój o Kabul z prez. Rabbanim, zgodził się przyjąć stanowisko premiera i zaprzestać walk. Wkrótce nastąpił rozłam wśród dawnej opozycji muzułm. — ugrupowanie talibów (uczniów szkół muzułm.) wypowiedziało wojnę mudżahedinom, zwolennikom prez. B. Rabbaniego, zapowiadając wprowadzenie prawa muzułm. w Afganistanie; pod koniec 1995 talibowie zajmowali już połowę terytorium kraju, 1997 — trzy czwarte, przejęli faktycznie władzę obalając prez. B. Rabbaniego (1996); zaprowadzili restrykcyjne przepisy szari'atu (przy poparciu Pakistanu i Arabii Saudyjskiej); 20 VIII 1998 lotnictwo amer. zbombardowało bazy terrorystów we wschodnim Afganistanie; IX 1998 napięcie między Afganistanem a Iranem groziło wybuchem konfliktu zbrojnego.