Angola (Republika Angoli - República de Angola) - państwo w południowo-zachodniej Afryce nad Oceanem Atlantyckim. Sąsiaduje z Demokratyczną Republiką Konga, Namibią, Republiką Konga oraz Zambią. W przeszłości była kolonią portugalską. Posiada znaczne zasoby surowców naturalnych, w tym ropy naftowej i diamentów.
Nazwa Angola pochodzi od słowa ngola oznaczającego tytuł władców państwa Ndongo, które zostało podbite i zniszczone przez Portugalczyków.
W 2002 roku zakończyła się 27-letnia wojna domowa.
Stolica
Język urzędowy
Ustrój polityczny
Głowa państwa
Szef rządu
Powierzchnia km2
Powierzchnia na świecie
Liczba ludności
Ludność na świecie
Gęstość zaludnienia
Jednostka monetarna
Strefa czasowa
Hymn państwowy
Kod ISO 3166
Domena Internetowa
Kod samochodowy
Kod telefoniczny
Religia dominująca
PKB
PKB na osobę
W chwili obecnej rzeczywista władza sprawowana jest przez prezydenta. Częściami władzy wykonawczej są prezydent (José Eduardo dos Santos), premier (obecnie Fernando da Piedade Dias dos Santos) oraz rada ministrów. Gubernatorzy 18 prowincji są powoływani i odwoływani przez prezydenta. Konstytucja z 1992 roku określa ogólną strukturę państwa oraz prawa i obowiązki obywateli. System sądownictwa opiera się na prawie portugalskim oraz prawie zwyczajowym. Nie jest jednak sprawny i posiada wiele luk. Sądy znajdują się w jedynie 12 z ponad 180 okręgów. Instancją apelacyjną jest Sąd Najwyższy. Sąd Konstytucyjny, posiadający możliwość rewizji wyroków, nie został jak dotąd powołany.
Trwająca 26 lat wojna domowa zniszczyła polityczne i społeczne organizacje. Według szacunków ONZ 1,8 miliona osób zostało zmuszonych do opuszczenia własnych domów, a życie 4 milionów uznaje się za dotknięte działaniami wojennymi. Życie na terenie całej Angoli jak i w Luandzie odzwierciedla rozmiar zniszczeń tak w administracji publicznej, jak i wielu społecznych instytucjach. Chroniczny zły stan gospodarczy kraju uniemożliwia zaopatrzenie szpitali w leki, szkół w książki a pracowników strefy budżetowej w potrzebne do pracy przedmioty.
Prezydent zapowiedział na 2006 rok wybory mające na celu wyłonienie prezydenta i Zgromadzenia Narodowego. Byłyby to pierwsze od 1992 roku wybory parlamentarne.
1. Bengo
2. Benguela
3. Bie
4. Kabinda
5. Kuando-Kubango
6. Kuanza Północna
7. Kuanza Południowa
8. Kunene
9. Huambo
10. Huila
11. Luanda
12. Lunda Północna
13. Lunda Południowa
14. Malanje
15. Moxico
16. Namibe
17. Uige
18. Zaire
Na terenie dzisiejszej Angoli przed kolonizacją portugalską istniały trzy państwa: Kongo, Ndondo oraz Lunda. Kraj Kongo rozpościerał się od terenu dzisiejszego Gabonu do rzeki Kwanzy na południu. W roku 1575 Portugalia założyła swą kolonię w Luandzie. Kolonia ta zajmowała się głównie handlem niewolnikami. W XVI wieku Portugalczycy stopniowo opanowywali dzięki dyplomacji i wojnom tereny nabrzeżne. W okresie między 1641 i 1648 terytorium te przejęli Holendrzy, umacniając tutejsze, nastawione przeciw Portugalii kraje. W roku 1648 Portugalczycy odzyskali luandyjską kolonię i rozpoczęli podbój Kongo i Ndondo. Podbój ten ostatecznie zakończył się w roku 1671, jednakże tereny położone w głębi lądu aż do początków XX wieku nie były w pełni kontrolowane przez portugalską administrację. W roku 1951 kolonia przekształcona została w prowincję zamorską, zwaną Portugalską Afryką Zachodnią. Odmowa rozpoczęcia procesu dekolonizacyjnego zaowocowała powstaniem trzech organizacji wyzwoleńczych: Ludowego Ruchu Wyzwolenia Angoli (port. Movimento Popular de Libertação de Angola - MPLA), Narodowego Frontu Wyzwolenia Angoli (port. Frente Nacional de Libertação de Angola - FNLA) oraz Narodowego Związku Na Rzecz Całkowitego Wyzwolenia Angoli (União Nacional para a Independência Total de Angola, UNITA).
Po 14 letniej wojnie partyzanckiej, w roku 1975 Angola uzyskała niepodległość. Portugalia przekazała władzę MPLA, organizacji o marksistowskich korzeniach i wspieranej przez ZSRR. Tuż potem doszło do wybuchu wojny domowej pomiędzy organizacjami wyzwoleńczymi. FNLA wkrótce wycofała się z walki, pozostawiając wojnę wspieranemu przez komunistów Ludowemu Ruchowi Wyzwolenia Angoli (MPLA) oraz popieranemu przez Zachód - Narodowemu Związkowi Na Rzecz Całkowitego Wyzwolenia Angoli (UNITA). W roku 1991, obie frakcje zgodziły się na utworzenie dwupartyjnego systemu rządów. Jednakże po wyborach, wygranych przez obecnego prezydenta (wywodzącego się z MPLA) i zakwestionowaniu ich wyników przez UNITA, wznowiono działania wojenne. Zakończono je w roku 1994 podpisaniem porozumienia pokojowego w Lusace. Już cztery lata później walki wybuchły z nową siłą.
22 lutego 2002 roku, śmierć Jonasa Savimbi - przywódcy UNITA, doprowadziła do kolejnego zawieszenia broni. Sytuacja w kraju zaczyna ulegać poprawie, jednakże prezydent José Eduardo dos Santos nie zdecydował się jak dotąd na przywrócenie demokratycznego sposobu sprawowania władzy, zawieszonego w 1998 r.
Gospodarka Angoli ze względu na trwające niemal bezustannie przez ćwierćwiecze działania wojenne znajduje się w stanie dezorganizacji. Pomimo bogatej bazy surowców naturalnych, dochody na mieszkańca należą do najniższych na świecie. Produkcja ropy naftowej i związane z tym przedsięwzięcia są głównym źródłem dochodów, stanowiąc 45% PKB i 90% eksportu Angoli. Ze względu na trwające działania wojenne, prowadzone pomimo podpisania w grudniu 1994 roku porozumienia pokojowego , a także z uwagi na liczne pozostałe w ziemi miny, nie ma chętnych do uprawy ziemi, co zmusza do importowania znacznych ilości żywności. Aby móc w pełni korzystać ze swych bogatych zasobów (między innymi złota, diamentów, rozległych lasów, łowisk na Atlantyku i złóż ropy naftowej) Angola musi doprowadzić do zawarcia trwałego pokoju a także zreformować rząd. Pomimo działań wojennych w 1998 roku, wzrost gospodarczy wyniósł w roku 1999, 4%. Ostatnio jednak tempo wzrostu gospodarczego Angoli wynosiło 14,7%. Rosnąca produkcja ropy daje dobre widoki na przyszłość, jednakże wewnętrzne walki odstraszają do inwestycji poza sektorem paliwowym.
W użyciu pozostaje przede wszystkim język portugalski, jako język urzędowy kraju. Poza tym szeroko używane są języki bantu (kimbandu, umbandu, kikongo), a także inne języki afrykańskie.
Od ok. I tysiąclecia p.n.e. tereny dzisiejszej Angoli zamieszkiwały plemiona Buszmenów i Hotentotów. W VII w. n.e. na obszary Angoli zaczęły napływać z północy rolnicze ludy Bantu, które, wypierając stopniowo tubylców na południe, utworzyły kilka organizmów plemiennych, m.in. Lundę.
W XIV w. państewka na terenach północnej Angoli zjednoczyły się w silne królestwo Kongo, od którego następnie odłączyła się grupa plemion, dając początek powstałemu na południe od niego państwu Ndongo (od tytułu jego władcy - ngola - pochodzi nazwa państwa, Angola). W tym samym wieku we wschodniej Angoli rozwijało się królestwo Matamba.
1482-1483 na ziemie Angoli do ujścia rzeki Kongo dotarł Portugalczyk D. Cão, powracając tam 1485 i 1487 i przywożąc pierwszych misjonarzy. 1491 Portugalczycy nawiązali kontakty z władcą Konga, Nzingą Nkuwu (panującym ok. 1482-1506), który przyjął chrześcijaństwo i zawarł z Portugalią unię. Również jego następca, Affonso I (rządzący 1506-1543), akceptował obecność Portugalczyków, którzy przez misjonarzy szerzyli w Kongu europejską kulturę. Portugalczycy rozpoczęli także handel niewolnikami, dostarczanymi im przez wodzów miejscowych plemion do zakładanych faktorii handlowych. Handel ten, prowadzony na coraz wiekszą skalę, powodował stopniową destabilizację państwa kongijskiego i upadek autorytetu jego króla. Od 1568 Kongo pustoszyły najazdy ludów z północnego wschodu - najpierw Bateke, następnie Dżaga, wojowniczych nomadów i myśliwych. Wezwani na pomoc przez władcę Konga Alvara I (1568-1587) Portugalczycy pokonali 1575 Dżaga, przywrócili tron królowi, rozpoczęli jednak stopniową kolonizację państwa. 1576 założyli Luandę, która wkrótce stała się centrum handlu niewolnikami, obsługującym rynki Brazylii, dostarczając na nie ok. 10 tys. osób rocznie (drugą tego typu faktorią była założona 1617 Benguela). Szacuje się, że do końca XIX w. wywieziono z Angoli ok. 3 mln niewolników.
Podbijając stopniowo tereny Angoli Portugalczycy utworzyli 1592 rząd kolonialny w Luandzie. 1623-1648 toczyli wojnę z królestwem Ndongo, zakończoną ostatecznie rozszerzeniem 1671 portugalskiej zwierzchności na Ndongo i Matambę, następnie na pozostałe obszary Angoli. 1885-1894 Portugalia zawarła konwencje z Belgią, Niemcami i Wielką Brytanią, ustalające granice wpływów w kolonialnej Afryce - na mocy ich postanowień Angola (pod nazwą Portugalska Afryka Zachodnia) stała się formalnie kolonią Portugalii (1951 zmieniono jej status na prowincję zamorską).
W połowie lat 50. XX w. nastąpił wzrost gospodarczy kraju oraz szybki rozwój portugalskiego osadnictwa. Równocześnie zaczęły powstawać pierwsze angolskie organizacje narodowowyzwoleńcze: 1954 - Związek Ludności Angoli (UPA), skupiający członów plemienia Kongo, pod przywództwem A. Holdena Roberto, przekształcony 1962 w Narodowy Front Wyzwolenia Angoli (FNLA), 1956 - komunistyczny Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (MPLA), skupiający różne plemiona afrykańskie, na czele z A.A. Neto. 1960 MPLA i UPA zawarły porozumienie o wzajemnej współpracy. 1961 UPA zainicjował powstanie w celu uzyskania niepodległości, stłumione 1962. Po klęsce powstania rozpoczęły się walki partyzanckie.
Wzrastająca rywalizacja między UPA a MPLA doprowadziła 1962 do utworzenia przez UPA Rewolucyjnego Rządu na Wygnaniu (GRAE), który uzyskał poparcie krajów Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA) i 25 państw afrykańskich z grup Brazzaville i Monrowii, podczas gdy MPLA otrzymał poparcie państw grupy Casablanka.
1966 ONZ uznała politykę Portugalii prowadzoną wobec Angoli za “zbrodnię przeciwko ludzkości”. W tym samym roku doszło do rozłamu w łonie FNLA, w którego wyniku powstał Narodowy Związek na Rzecz Całkowitej Niepodległości Angoli (UNITA), na czele z J.M. Savimbim, grupujący przedstawicieli Owimbundu - najliczniejszego plemienia Angoli. U progu lat 70. partyzanci kontrolowali znaczne obszary kraju, miasta nadal pozostawały jednak pod administracją kolonialną. 1972 MPLA i GRAE utworzyły Radę Wyzwolenia Angoli pod dowództwem A. Holdena Roberto. Nie ustała jednak rywalizacja między MPLA (popieranym przez radykalne państwa afrykańskie i kraje komunistyczne), prowadzącym walkę zbrojną z Portugalczykami, oraz FNLA (wspieranym przez USA i Zair) i UNITA (wspomaganym przez Zambię i Chiny), walczącymi z kolonizatorami metodami politycznymi.
Obalenie 1974 wieloletniej dyktatury w Portugalii (tzw. rewolucja goździków) umożliwiło portugalskim koloniom w Afryce zdobycie niezależności. W I 1975 przedstawiciele MPLA, FNLA, UNITA i Portugalii zwołali konferencję konstytucyjną, na której zdecydowano o przyznaniu Angoli w XI tegoż roku niepodległości oraz o utworzeniu rządu tymczasowego, złożonego z przedstawicieli FNLA, MPLA i UNITA.
W II 1975 wybuchły walki między wymienionymi ugrupowaniami, przekształcając się następnie (mimo rokowań) w trwającą do dziś wojnę domową, w którą wmieszały się siły zewnętrzne (MPLA wspierany był przez wojska kubańskie oraz radzieckie dostawy sprzętu, UNITĘ zaś wspomagały i wyposażały państwa zachodnie, RPA i Zair). W wyniku tej wojny śmierć poniosło kilkadziesiąt tys. osób, z Angoli wyjechała większość Białych, a kraj znalazł się w stanie niemal kompletnej ruiny ekonomicznej.
W VIII 1975 Front Wyzwolenia Enklawy Kabindy (FLEC, utworzony 1965) ogłosił niepodległość Kabindy, którą uznały: Republika Środkowoafrykańska, Uganda i Gabon. Mimo wcześniejszych uzgodnień zwalczające się ugrupowania angolskie sformowały w XI 1975 własne rządy: MPLA proklamował w Luandzie powstanie Ludowej Republiki Angoli z prezydenten Neto, UNITA, wspólnie z FNLA - Ludowo-Demokratycznej Republiki Angoli w Huambo, z prezydentem Holdenen Roberto. Władze w Luandzie, które na początku 1976 opanowały niemal całe terytorium Angoli (FNLA został całkowicie rozgromiony, a ocalałe oddziały UNITA schroniły się na południu, gdzie, korzystając z osłony i wsparcia RPA, przystąpiły do reorganizacji sił), uzyskały poparcie większości państw afrykańskich, bloku państw komunistycznych, a także wielu rządów zachodnich.
Ogłoszona 1975 konstytucja wprowadziła system jednopartyjny, uznając MPLA za jedyną legalną partię. 1976 Angola została członkiem OJA i ONZ. Przyłączyła się również do tzw. państw frontowych Afryki Południowej, wspierała ponadto dążenia narodowowyzwoleńcze w Rodezji, Namibii i RPA. 1977 ugrupowania opozycyjne (gł. UNITA, FNLA oraz separatyści w Kabindzie) wznowiły działalność zbrojną i sabotażową. 1979, po śmierci Neto, prezydentem Angoli, a także przewodniczącym MPLA został J.E. Dos Santos. Na początku lat 90. UNITA, który w latach 80. zdołał odbudować swoją pozycję, kontrolował ok. 1/3 pow. kraju, współdziałając z armią RPA, kilkakrotnie angażującą się militarnie w Angoli.
1988 Angola, Kuba i RPA zawarły porozumienie dotyczące niepodległości Namibii oraz wycofania wojsk RPA z Angoli. Zawarty równocześnie układ angolsko-kubański zobowiązywał wojska kubańskie do opuszczenia terytorium Angoli (ostatnie oddziały kubańskie wycofały się z Angoli 1991). Postępy militarne oddziałów UNITA oraz zmiana układu sił na arenie międzynarodowej zmusiły prezydenta Dos Santosa do podjęcia 1990 rokowań z przywódcą UNITA Savimbim, dotyczących przyszłości kraju. W V 1991 rząd i UNITA podpisały porozumienie kończące trwającą 16 lat wojnę domową oraz przewidujące przeprowadzenie wolnych wyborów prezydenckich i parlamentarnych. MPLA zadeklarował ponadto odejście od marksizmu oraz wprowadzenie demokracji i gospodarki wolnorynkowej. 1991 przywrócono system wielopartyjny. Jednocześnie, utrzymując współpracę z blokiem państw komunistycznych, Angola zabiegała o nawiązanie stosunków (gł. ekonomicznych) z krajami kapitalistycznymi.
W wyborach, które odbyły się we IX 1992, zwyciężył dotychczasowy prezydent Dos Santos oraz rządzący MPLA, uzyskując 129 miejsc w 220-osobowym parlamencie. Mimo że zagraniczni obserwatorzy uznali wybory za przeprowadzone zgodnie z prawem, UNITA zakwestionował ich wyniki, wzniecając zamieszki w stolicy, które wkrótce ogarnęły cały kraj (m.in. w II-III 1993 zacięte walki toczyły się o Huambo), przeradzając się ponownie w wojnę domową, w której obie strony są niezdolne do zawarcia trwałego kompromisu, jednocześnie żadna nie jest w stanie pokonać przeciwnika. Negocjacje prowadzone w Lusace (Zambia) pod auspicjami ONZ doprowadziły do przyjęcia planu pokojowego, podpisanego przez rząd i UNITA w XI 1994, zgodnie z którym po zawieszeniu broni MPLA i UNITA miały stworzyć wspólny rząd.
Angola została objęta mandatem Misji Weryfikacyjnej ONZ. Incydenty naruszające zawieszenie broni opóźniały realizację porozumienia. Dopiero w III 1996 Dos Santos i Savimbi ogłosili powstanie rządu pojednania narodowego, Savimbi został wiceprezydentem. Jednak już w VI 1996 prezydent Dos Santos rozwiązał rząd, powołując w jego miejsce nowy. Demobilizacja, będąca częścią inicjatywy pokojowej ONZ, została zaplanowana na koniec VIII 1996. Przewidując trudności w przeprowadzeniu wolnych i zgodnych z prawem wyborów, Zgromadzenie Narodowe przedłużyło swoją kadencję o 2-4 lat. Na początku 1997 Rada Bezpieczeństwa ONZ przedłużyła mandat Misji Weryfikacyjnej ONZ w Angoli aż do czasu utworzenia rządu jedności i zgody narodowej. W II 1999 rząd i UNITA podpisały porozumienie regulujące zasady wyborów prezydenckich i parlamentarnych.